Ogniem i mieczem, pierwsza z powieści tworzących Trylogię, przedstawia dzieje Polski w dobie powstania Chmielnickiego (1648-1654). Pisarz, starając się wzbudzić w czytelnikach patriotyczne uczucia, nadał prozie cechy rycerskiego eposu, wprowadził baśniowość oraz wyrazistych bohaterów reprezentujących dobre i złe postawy. Zbuntowani Kozacy pod wodzą Chmielnickiego zostali przedstawieni jako żądni krwi barbarzyńcy, a Polacy jako prawi i odważni obrońcy ojczyzny. W czarno-biały schemat zostali wpisani także (wbrew prawdzie historycznej) przywódcy walczących stron. Głównym wątkiem spajającym fabułę pierwszej części Trylogii uczynił pisarz burzliwe dzieje miłości rycerza bez skazy - Jana Skrzetuskiego i urodziwej szlachcianki - Heleny Kurcewiczówny, którzy rozdzieleni przez wrogów i przeciwności losu, przeżywają liczne perypetie.
